Gebruik werkwoorden niet als passe-partout

De term ‘passe-partout’ gebruiken we voor fotolijsten met zo’n extra kartonnen raampje. Of voor een sleutel die op alle sloten past. En precies dat kun je ook met Nederlandse zinnen doen: je kunt ze volstoppen met werkwoorden die altijd wel passen. Het is een techniek die je zinnen formeler en abstracter maakt. Niet doen, dus. Of toch wel? Lees hieronder mijn verkenning en discussieer met mij mee.

Passe-partout in Nederlandse zinnen

Een bekende passe-partout is het werkwoord ‘zorgen voor’ of ‘ervoor zorgen’. In de beleidsnota Drinkwater 2021 – 2026 lees je bijvoorbeeld:

• Het vergt structurele inzet om ervoor te zorgen dat ook in de toekomst iedereen in Europees en Caribisch Nederland beschikt over voldoende drinkwater van goede kwaliteit.
• Het drinkwaterbeleid richt zich niet alleen op het zorgen voor voldoende drinkwaterbronnen, maar ook op meer bewust en zuinig gebruik van drinkwater.
• Drinkwaterbedrijven moeten zorgen voor een voldoende en duurzame uitvoering van de drinkwatervoorziening.

Mocht je je nu afvragen of een passe-partout ook wel een loper of stoplap heet, dan is het antwoord ‘ja’. Als je het kartonnen raampje uit een fotolijst verwijdert, dan verandert er niets aan de oorspronkelijke foto. Hooguit dat de lijst te groot is. Voor zinnen met passe-partouts geldt hetzelfde: je maakt ze vaak groter (lees: langer) door zo’n werkwoord te gebruiken.

Een aantal bekende passe-partouts:

Plaatsvinden, geschieden, betekenen, doen, gebeuren, zich voordoen, maken, verrichten, toepassen en dus ook: zorgen voor.

Als je veel schrijft, dan is het niet zo gek om hier het Rijtje van Tien van te maken. Tien werkwoorden die je uiteraard wel kunt gebruiken, maar liever niet als passe-partout. En dat roept de vraagt op: hoe weet je wanneer je zo’n werkwoord als opvulsel gebruikt? En dat is best een lastige vraag, want passe-partout-werkwoorden laten zich niet eenvoudig onderbrengen in één grammaticale categorie.

Passe-partouts zijn geen grammaticale categorie

Werkwoorden kun je categoriseren. We hebben allemaal wel eens gehoord van hulpwerkwoorden, koppelwerkwoorden, zelfstandige werkwoorden, onovergankelijke werkwoorden et cetera. Tijdens mijn studie las ik zelfs artikelen over weather verbs: het sneeuwt, het regent, het hagelt of het stormt. Kennelijk een aparte categorie die altijd onpersoonlijk wordt vervoegd. Je kunt immers niet zeggen: Klaas regent of Marieke stormt.

Het zou fijn zijn als je bovenstaande tien werkwoorden ook in zo’n grammaticale regel kunt stoppen. Maar dat is helaas niet het geval. Zo’n grammaticale regel is niet direct te geven voor werkwoorden die als passe-partout worden gebruikt. Om er toch enig grip op te krijgen: passe-partout-werkwoorden gaan vaak samen met naamwoordstijl, zijn vaak onderdeel van lange zinnen en er zijn vaak alternatieven voorhanden die concreter zijn.

Passe-partout en naamwoordstijl

Kijk eens naar de volgende twee zinnen:

• De selectie van de spelers vindt plaats door de coach.
• Het inplannen van een extra overleg doet zich voor na overschrijding van het budget.

Zodra je passe-partouts in je zinnen opneemt, dan heb je ook al snel ‘de selectie’, ‘het inplannen’ en ‘de overschrijding’. Dit zijn werkwoorden die je als naamwoord of als infinitief in je zinnen opneemt. Sloop eerst die passe-partouts eruit en vervoeg vervolgens de naamwoorden die eigenlijk werkwoorden zijn:

• De coach selecteert de spelers.
• Als we het budget overschrijden, dan plannen we een extra overleg in.

Om het af te leren:

• Het vergt structurele inzet om ervoor te zorgen dat ook in de toekomst iedereen in Europees en Caribisch Nederland beschikt over voldoende drinkwater van goede kwaliteit.

Zonder passe-partout:

• Nederland wil dat iedereen binnen het Europees en Caribisch deel van het koninkrijk over voldoende drinkwater van goede kwaliteit beschikt. Nederland zet zich blijvend voor dat doel in.

Passe-partout en zinslengte

Lange zinnen zijn niet per se vervelend om te lezen, maar je vindt in lange zinnen wel vaak taalconstructies die lezers ingewikkeld vinden. En eentje daarvan is de passe-partout. Als je de informatie verdeelt over meerdere zinnen, dan kun je als schrijver ook sneller verschillende accenten leggen. Kijk nog maar eens naar het voorbeeld hierboven. Ik had ook op kunnen schrijven:

• Nederland wil dat iedereen binnen het Europees en Caribisch deel van het koninkrijk over voldoende drinkwater van goede kwaliteit beschikt. Een belangrijk doel waar Nederland zich blijvend voor inzet.

Passe-partout en meer concreet werkwoordgebruik

Er zijn veel alternatieven voor ‘zorgen voor’: behouden, handhaven, vrijwaren, verzorgen, zich ontfermen over, onderhouden, waken over of bijvoorbeeld beschermen. En dat laatste werkwoord is toch veel mooier en concreter dan het voorbeeld met een passe-partout:

• Drinkwaterbedrijven moeten zorgen voor een voldoende en duurzame uitvoering van de drinkwatervoorziening.

Mooier en concreter:

• Drinkwaterbedrijven beschermen onze drinkwatervoorziening.

Passe-partout-werkwoorden zijn vaak al heel lang onderdeel van de Nederlandse taal. Dat is ongetwijfeld een belangrijke reden waarom ze zo bruikbaar zijn in verschillende contexten. Maar zodra je opschrijft Marieke zorgt graag voor haar oude opa dan doe je de Nederlandse taal een dienst. Je gebruikt het werkwoord ‘zorgen voor’ in een betekenis die ook al in het Middelnederlandsch Handwoordenboek wordt omschreven als ‘zorgdragen voor iemand’. Of anders: hoe concreter je werkwoorden gebruikt, des te beter.

Observaties van een taalman

Wil je met mij meedenken over de wondere wereld van taal? Kun je een bijdrage leveren aan mijn observaties over passe-partouts in het Nederlands? Ken je literatuur die mij en ons verder kan helpen? Laat het mij weten. Je kunt hieronder eenvoudig een bericht plaatsen.