Heerlijk formeel: dezen, dezes en dezer

‘Het is toch officieel bij dezen als je verwijst naar een bijlage?’ Tja, als ik zo’n vraag krijg dan roep ik altijd dat een term als hierbij moderner is. Maar als je de oude naamval mooi vindt, dan mag het wel. Hieronder lees je een kleine ode aan het aanwijzend voornaamwoord deze en de naamvalverbuigingen dezen, dezes en dezer. Een verhaal dat begint met onze oud-minister mr. H. P. Marchant.

Onderwijsminister Henri Marchant

In 1933 trad de progressief-liberale politicus Hendrik Pieter Marchant toe tot het kabinet van Hendrikus Colijn. Mijn voornaam was ooit heel populair. Maar dat geheel terzijde. Henri Marchant werd onderwijsminister op 26 mei 1933. Niet heel lang, want eind 1934 trad hij af.

Ondanks zijn korte loopbaan als onderwijsminister, wist de heer Marchant wel een spellingwijziging door te voeren. Zo werd mensch vervangen door mens en zoo werd zo. Geen dubbele o of e meer bij open lettergrepen, geen uitgang -sch meer en ook de naamvalverbuigingen werden aan den kant geschoven. Hij spreekt er zelf over in een prachtig filmpje.

Een korte biografie van Henri Marchant lees je op parlement.com

Voor de volledigheid: Marchant baseerde zijn wetsvoorstel op de inzichten van taalkundige Kollewijn. Het voorstel van Marchant is uiteindelijk opgenomen in de Spellingwet van 1947. Deze wettekst is nog wel in te zien op wetten.overheid. Voor dit artikel haal ik graag het volgende aan uit de tekst:

‘Ten aanzien van (…) het gebruik van tweede-naamvalsvormen als der, dezer, zijner, enz. worden regels gesteld bij algemeenen maatregel van bestuur. Totdat deze van kracht wordt, richt men zich naar de Woordenlijst van De Vries en Te Winkel.’

En mocht je dit laatste interessant vinden, de woordenlijst is nog terug te vinden in de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren.

Niet alle naamvallen zijn verdwenen

Het Nederlands heeft veel staande uitdrukkingen: te allen tijde, de man des huizes, te elfder ure, in den beginne et cetera. Dit vinden we ouderwets taalgebruik. Iets minder ouderwets vinden wij het onderscheid tusschen ik en mij/me. Of tussen zij, hen en hun. Soms geef ik cursisten de volgende zin: Ik heb hun hun fiets gegeven. Graag leg ik dan uit wat het verschil is tussen een derde en vierde naamval in het Nederlands en hoe het zit met persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden. De zin is overigens correct.

Alles wat nog te maken heeft met naamvallen, vinden wij ingewikkeld. Het is ook vaak dat wij de correcte vormen gek vinden klinken, zoals in dat fiets-voorbeeldje. Of, nog een voorbeeld: ‘Mij dunkt dat U er niets aan verliest met te probeeren of U mogelijk succes hebt met mijn schilderwerk,’ aldus de heer Van Gogh aan Hendrik (!) Jan Furnée. Deze schrijfwijze is niet meer van deze tijd. Marchant heeft een streep gezet door probeeren; al roep ik zelf nog wel eens me dunkt. Ook ouderwets?

De partitieve genitief als muursticker. Bestel de sticker via Muursticker Stunter.

De enige naamvalverbuigingen die volgens mij nog echt actief zijn in het Nederlands, zijn de partitieve en possesieve genitief. De ‘deel-van-het-geheel-s’ plakken we nog steeds achter bijvoeglijke naamwoorden: iets moois, veel liefs, weinig nieuws, wat roods. Ook de uitdrukking een dezer dagen is een partitieve constructie. Verder schrijven we nog telkens: vaders hobby, Jantiens besluit et cetera. Ook in bezitsrelaties gebruiken we een genitief-s. Over die dagen:

Dezer dagen of een dezer dagen

• Je kunt dezer dagen geen X-bericht meer lezen zonder aan Musk te denken.
• Space X zal een dezer dagen een nieuwe raket lanceren.

De combinatie een dezer dagen is toekomstgericht. Het betekent binnenkort of in de geest van dit artikel: eerstdaags. De combinatie dezer dagen kan ook naar de toekomst wijzen, maar dan meer in de trant van gisteren, vandaag en morgen. Mooie alternatieven zijn: tegenwoordig of vandaag de dag. Verder kan de term onlangs betekenen in bijvoorbeeld:

• Ik heb dezer dagen een nieuwe zending ontvangen.

Dezer in andere uitdrukkingen

Met de variant dezer is nog wel iets meer mogelijk. Denk bijvoorbeeld aan:

• In de 46ste week brengen wij u op de hoogte. Om precies te zijn: de twaalfde dezer.

Gelukkig schrijven we tegenwoordig niet meer zo. Nu zijn we veel concreter. Het is immers veel gemakkelijker om op te schrijven dat je iemand op 12 november op de hoogte brengt. Maar wil je archaïsch overkomen, dan kun je met dezer lekker je gang gaan.

Deze(n) en gene(n)

Nog zo’n bekende uitdrukking in het Nederlands: deze(n) en gene(n). Om enkele voorbeelden te noemen (deels uit de Algemene Nederlandse Spraakkunst):

Enkelvoudig:
• Caesar en Scipio behaalden beiden belangrijke overwinningen: deze in Afrika, gene in Gallië. (deze=Caesar & gene=Scipio)
• Het tuinfeest is zeker al begonnen: ik zie tenminste al deze en gene op het grasveld.

Meervoudig:
• De verscheidene sprekers waren het onderling niet eens: dezen sloten zich bij het voorstel aan, genen verwierpen het.
• Dezen en genen van mijn vrienden hebben mij aangeraden dit huis te kopen.
• Zij heeft bij dezen en genen naar de juiste route gevraagd.

Ook voor de uitdrukking deze(n) en gene(n) zijn modernere varianten mogelijk. Zeker het enkelvoudige deze en gene in het Caesar-voorbeeld zou je nooit gebruiken als je op B1- of B2-niveau wilt schrijven. Het is ook een manier van schrijven die verdwijnt. Ik vermoed dat het meervoudige dezen en genen in het laatste voorbeeld nog het meest wordt gebruikt en waarschijnlijk ook het langste stand houdt.

Bij, te en voor dezen

De drie uitgangen dezen, dezer en dezes kun je verder nog combineren met een groot aantal voorzetsels. Om er drie te noemen bij de uitgang dezen:

• Met deze brief bevestigen wij uw deelname. Bij dezen ontvangt u eveneens het toegangsbewijs. (bij dezen = hierbij)
• U geeft aan dat u onze dienstverlening op twee punten onbehoorlijk vindt. Ten eerste meldt u dat u uw materiaal niet op tijd ontvangt. Hier kunnen wij ons echter niet in vinden. Daarnaast geeft u aan dat u onfatsoenlijk bejegend bent. Alleen te dezen geven wij u gelijk. (te dezen = hierin & in dit opzicht)
• U heeft op 15 augustus bericht ontvangen. Voor dezen ook al eens. (voor dezen = hiervoor & voor dit tijdstip)

Toen ik – in een vorig leven – nog lesgaf op Schoevers was het correct gebruik van bij dezen en het kennen van het onderscheid tussen hierbij, hierin, hiermee, hierdoor en hiervoor onderdeel van de correspondentielessen. Studenten moesten zich buigen over opgaven als:

© Doeltreffend en zakelijk corresponderen van Carin Zandbergen

Zo’n opdracht kent veel fouten en het gebruik van Bij dezen bevestigen wij de ontvangst van uw brief (…) was daar slechts één van. Studenten moesten leren dat bij dezen hetzelfde is als hierbij en dat de constructie Hierbij bevestigen wij de ontvangst van uw brief (…) geen goed Nederlands is. Ook niet in het huidige Nederlands. Immers, ‘je bevestigt niet iets’ bij de brief, maar met of door de brief. De correcte vormen zijn: hierdoor en hiermee. Of, uitgeschreven bijvoorbeeld: Hiermee bevestigen wij de ontvangst van uw brief (…).

Een lang verhaal kort: als je een verzoek krijgt voor het opsturen van een document en je antwoordt per omgaande inclusief het gevraagde document, dan kun je volstaan met Bij dezen. Maar volstaan met alleen Hierbij vinden we dan weer gek. Dan toch liever: Hierbij het gevraagde document. Ik kan hier wel om lachen; wat is ‘t Nederlands toch geweldig.

Een laatste opmerking over dezes:

Toonder en brenger dezes

Als ik mijn taalkundige brein nog iets verder afpel, dan kent het Nederlands ook nog de uitdrukkingen toonder dezes en brenger dezes. De uitdrukking toonder dezes heeft ongetwijfeld te maken met van deze wissel en dan gaat over waardepapieren: De toonder dezes heeft recht op betaling.

De uitdrukking brenger dezes zou je heel ouderwets kunnen gebruiken in een zin als Ik ben de brenger dezes, een brief met een dringende boodschap. Toch heb ik niet voor niets 15 jaar in Amsterdam gewoond. Mijn taalgevoel zegt dat er ook een randje Bargoens aan de term zit. Iets met het werven van klanten voor een bezoek aan de Wallen. Maar of dat helemaal klopt? Zelfs ChatGPT kon mij niet verder helpen. Iemand onder mijn lezers?

P.S. ChatGPT heeft wel de tumbnail gemaakt bij dit artikel. Verder: ik leer de deelnemers aan mijn trainingen vooral om te schrijven op het B1- of B2-taalniveau. Klanten zijn op zoek naar eenvoudiger teksten; ze wenschen niet te schrijven conform de spelling van -zeg- 1900. Toch heb ik ooit één klant gehad die graag uitleg wilde bij alle naamvalverbuigingen van het aanwijzend voornaamwoord deze. Zoals je hebt gelezen, vind ik zo’n verzoek geen enkel probleem.

Wil je een schrijftraining van een echte taalman, neem dan contact met mij op.