In de mooie film Arrival wordt de Sapir-Whorfhypothese naar voren gebracht. Ondanks mijn taalkundige reserves voor de implicatie van deze hypothese, zegt het wellicht iets over de verhouding tussen taal en afbeeldingen. Zeker als je er wat dieper induikt en de inzichten van voornamelijk Benjamin Lee Whorf in je eigen voordeel uitlegt. En wie weet, kunnen jij en ik er in ons werk de voordelen van plukken. Hieronder een kleine verkenning.
De film Arrival (2016)
De film Arrival is een Amerikaanse sciencefictionfilm uit 2016. De film gaat over buitenaardse wezens, heeft ruim 200 miljoen dollar opgebracht, kreeg een Oscar voor beste geluidseffecten en is veel minder gewelddadig dan je in eerste instantie zou denken van dit type film.
In de film draait het grotendeels om het ontcijferen van de taal van de buitenaardse wezens. Deze taal heeft zowel een gesproken als een geschreven component en heet in de film Heptapod B. Al snel blijkt dat Louise Banks, de linguïst die met deze taal aan de slag gaat, zich vooral concentreert op de geschreven component:
Opvallend is de circulaire projectie van het schrift dat niet bestaat uit letters, morfemen of iets dergelijks, maar meer lijkt op een verzameling ideogrammen. De projectie is niet een feitelijke of picturale weergave van het Heptapod B, maar de op koffievlek-op-papier-lijkende cirkels blijken eerder een weergave te zijn van een boodschap of een idee. Vergelijk het met een tekening van een gloeilamp met van die streepjes erboven die precies dat concept uitbeeldt (een brandende gloeilamp) of die juist het idee van Eureka weerspiegelt.
De projectie van het geschreven woord
Als je het Nederlands circulair zou presenteren dan kom je al snel uit op bekende voorbeelden uit de visuele poëzie:
Je hebt de neiging om je hoofd te buigen en te kijken of je er een volledige zin in kunt ontdekken, maar het idee van die circulaire weergave is nu juist om dat begin en einde te manipuleren. Sprekers van het Nederlands hebben geleerd om zinnen van links naar rechts te lezen en van boven naar beneden. Of: je leest eerst het linker woord en daarna het woord direct rechts daarvan en je begint bovenaan de pagina en eindigt onderaan.
Onze taal is lineair. Kijk eens naar een opmerking in de SmartArt-gallery van Microsoft Word:
De lineaire opbouw van het Nederlands (of het Engels) en de volgorde waarin wij lezen, maakt al snel dat ‘links’ eerst is en ‘rechts’ daarna. In Microsoft Word staat niet voor niets dat pijlen die naar rechts wijzen de nadruk leggen op ‘beweging of verplaatsing’ en goed te gebruiken zijn als je een ‘tijdlijn’ wilt tekenen. Maar dit alles is niet meer of minder conceptueel dan die brandende gloeilamp.
Sapir-Whorfhypothese
Bovenstaande gedachtenkronkels over taal en werkelijkheid zijn niet nieuw. Je zou ze kunnen samenvatten met de vraag: kan taal onze kijk op de wereld beïnvloeden? De taalkundigen Edward Sapir en Benjamin Lee Whorf publiceerden hier zo’n 80 jaar geleden al over en zij gaven op deze vraag een bevestigend antwoord. Een en ander staat beter bekend als de Sapir-Whorfhypothese.
De Sapir-Whorfhypothese past binnen de traditie van het linguïstisch determinisme: een traditie die stelt dat taal ons denken of onze kijk op de wereld beïnvloedt of -in de meest strenge definitie- zelfs determineert. Nu ben ik academisch opgevoed in de traditie van Chomsky’s generatieve taalkunde en zijn kijk op taal is lastig te rijmen met die van Sapir en Whorf, maar hun ‘oude’ hypothese speelt een belangrijke rol in de film Arrival uit 2016.
In de film geeft de projectie van de buitenaardse taal ook iets bloot van hun kijk ‘op de wereld’. Als wij in onze lineaire taalwereld links interpreten als ‘vroeger’ en rechts als ‘later’, dan is dit tijdsaspect lastiger te definiëren als de geschreven taal een circulaire projectie kent. En geheel in lijn met de Sapir-Whorfhypothese: tijd is in de film dan ook circulair. De film is echt een aanrader.
Lineaire reclamegedachten
Taal en beeld horen bij elkaar. In mijn marketingwerk schrijf ik regelmatig over eye-trackingonderzoeken en het belang om beide goed op elkaar aan te laten sluiten. Maar het bovenstaande geeft er wellicht nog een extra draai aan. Kijk eens naar het voorbeeld van Zilveren Kruis in het hardloopmagazine Runner’s World:
Over beeldcompositie, gezichten naar je toegedraaid of van je af of volledige afbeeldingen van personen of objecten of delen ervan is veel te vertellen, maar wat verder zeker ook opvalt: de hardlopers op de foto lopen van links naar rechts. Of: van vroeger naar heden. Of ‘leggen de nadruk op beweging of verplaatsing’. Zou het kunnen dat wij onbewust deze richting interpreteren als voorwaarts? En zou het echt zo zijn dat als de hardlopers op de foto de andere kant op rennen dat wij dat interpreteren als ‘teruglopen’? Simpelweg vanwege de lineaire taalwereld waarin wij leven? Nog een voorbeeld:
Deze advertentie van het Prins Bernhard Cultuurfonds gaat over schenkingen en over je testament. Dit roept onherroepelijk de gedachte op van nalaten en achteromkijken. Zouden de drie personen op de foto bewust van rechts naar links lopen om daarmee dat ‘terugkijken’ te onderstrepen?
Al geeft de titel ‘Het begin van een expeditie’ juist de andere richting aan. In onze lineaire taalwereld zou je bij zo’n titel eerder een afbeelding verwachten die de nadruk legt op bewegen of verplaatsen. De personen op de foto kunnen dan beter de andere kant oplopen. En als ze dan ook nog een klein beetje schuin richting het logo van het cultuurfonds kijken, dan kijken wij mee richting dat logo. Eye-trackingonderzoek heeft dat wel duidelijk gemaakt.
Observaties van een taalman
Wil je met mij meedenken over de wondere wereld van taal en beeld? Kun je een bijdrage leveren aan mijn observaties? Ken je literatuur die mij en ons verder kan helpen? Laat het mij weten. Je kunt hieronder eenvoudig een bericht plaatsen.
Benjamin Lee Whorf
Whorf, Benjamin Lee, 1940, Science and Linguistics. In: Technology Review 42: 229-231, 247-248. Pdf van dit artikel is te downloaden via MIT, Cambridge, Mass.